Bệnh vàng lá thối rễ trên cây bưởi là một trong những bệnh nguy hiểm nhất trên cây bưởi, đặc biệt là bưởi da xanh, gây thiệt hại nghiêm trọng về năng suất và kinh tế. Bệnh do nhiều tác nhân gây ra, chủ yếu là nấm và tuyến trùng, phát triển mạnh trong điều kiện đất ngập úng, chua hoặc thiếu hữu cơ. Bài viết này N2 Agro cung cấp thông tin chi tiết về đặc điểm, tác hại và các biện pháp quản lý bệnh vàng lá thối rễ trên cây bưởi, giúp người trồng bảo vệ vườn cây hiệu quả.
I. Đặc điểm của bệnh vàng lá thối rễ trên cây bưởi
1. Tác nhân gây bệnh
- Tác nhân chính:
- Nấm: Fusarium solani (chủ đạo, chiếm 90% trường hợp), Phytophthora spp., Pythium spp., Rhizoctonia solani.
- Tuyến trùng: Gây vết thương trên rễ, tạo điều kiện cho nấm xâm nhập.
- Các tác nhân phụ: Rệp sáp đất, nhện hại rễ, sâu đục thân, sùng cuốn ăn rễ.
- Cơ chế gây hại:
- Tuyến trùng tấn công rễ, tạo vết thương cơ giới.
- Nấm xâm nhập qua vết thương, tiết độc tố làm thối rễ, ngăn cản rễ hấp thu nước và dinh dưỡng, dẫn đến lá vàng, rụng, và cây chết.
- Vòng đời nấm:
- Nấm tồn tại trong đất, tàn dư thực vật, hoặc rễ cây bệnh dưới dạng bào tử hoặc sợi nấm.
- Lây lan qua nước, dụng cụ nông nghiệp, hoặc gió mang đất nhiễm bệnh.
2. Điều kiện phát sinh
- Thời tiết: Mùa mưa (tháng 6-10), đất ngập úng, thiếu oxy, đặc biệt ở các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long (Tiền Giang, Bến Tre, Vĩnh Long). Bệnh bùng phát mạnh vào cuối mùa mưa, đầu mùa nắng (tháng 11-12), khi đất chuyển từ ẩm sang khô.
- Đất trồng: Đất sét nặng, thoát nước kém, pH thấp (3.9-4.5, đất chua). Đất thoái hóa, thiếu hữu cơ, lạm dụng phân hóa học, không bón vôi. Đất canh tác lâu năm, mực thủy cấp cao, hoặc bồi đất bít cổ rễ.
- Vườn bưởi: Vườn thấp, thiếu rãnh thoát nước, hoặc trồng sâu, cổ rễ bị đất che lấp. Vườn không vệ sinh, tàn dư thực vật tích tụ, hoặc bón phân chuồng chưa hoai mục. Vườn có tuyến trùng, rệp sáp đất, hoặc nhện hại rễ.
II. Triệu chứng gây hại
Trên lá:
- Ban đầu, gân lá chuyển vàng nhạt, phiến lá ngả vàng cam, khác với bệnh vàng lá gân xanh (do rầy chổng cánh, gân lá vẫn xanh).
- Lá vàng từ lá già phía dưới, lan dần lên lá non, dễ rụng khi có gió hoặc rung nhẹ.
- Bệnh nhẹ: Vàng 1-2 cành. Bệnh nặng: Vàng toàn cây, lá rụng hàng loạt, cây trơ cành.
Trên rễ: Rễ non (rễ tơ, rễ cám) thối trước, màu nâu, vỏ rễ tuột khỏi lõi gỗ, có sọc nâu lan vào rễ lớn. Rễ lớn thối nâu đen, có mùi hôi, mất khả năng hấp thu nước và dinh dưỡng. Cành vàng lá ở hướng nào thì rễ phía dưới cũng thối tương ứng.
Trên cây và quả: Cây còi cọc, chồi non nhỏ, hoa và quả nhỏ, chua, rụng sớm. Bệnh nặng: Cành khô, cây suy kiệt, chết toàn bộ, đặc biệt ở bưởi đang cho trái.
Mức độ gây hại: Tỷ lệ cây bệnh có thể đạt 50-60% ở vườn không kiểm soát, gây thiệt hại 30-100% năng suất, thậm chí phải chặt bỏ vườn.
III. Tác hại của bệnh vàng lá thối rễ
Thiệt hại trực tiếp: Rễ thối làm cây không hấp thu được nước và dinh dưỡng, dẫn đến lá vàng, rụng, giảm quang hợp. Quả nhỏ, chua, rụng sớm, mất giá trị thương phẩm. Cây suy kiệt, chết, đặc biệt ở vườn kinh doanh (3-5 năm tuổi), gây mất chi phí đầu tư.
Thiệt hại gián tiếp: Bệnh lây lan nhanh qua đất, nước, dụng cụ, làm hỏng cả vườn nếu không xử lý sớm. Tăng chi phí xử lý đất, thuốc, phân bón, và trồng lại cây mới. Đất nhiễm bệnh khó tái canh tác nếu không cải tạo triệt để.
Kinh tế: Ở các vùng trồng bưởi chuyên canh (Bến Tre, Tây Ninh, Đồng Tháp), bệnh vàng lá thối rễ có thể gây thiệt hại hàng tỷ đồng mỗi vụ, đặc biệt khi cây ở giai đoạn cho trái.
IV. Biện pháp phòng trừ bệnh vàng lá thối rễ trên cây bưởi
1. Biện pháp canh tác
- Chọn đất và thiết kế vườn: Chọn đất cao, thoát nước tốt, pH 5.5-6.5. Nếu đất thấp, làm bờ bao, lên luống cao 40-60 cm, đào rãnh thoát nước sâu 50 cm, rộng 30 cm. Trồng nông, để cổ rễ thoáng, không bồi đất che cổ rễ.
- Chọn cây giống: Sử dụng giống bưởi da xanh sạch bệnh, từ vườn ươm uy tín, có chứng nhận không nhiễm nấm, tuyến trùng. Xử lý rễ giống bằng thuốc trừ nấm (Matalaxyl, Fosetyl-aluminium) trước khi trồng.
- Vệ sinh đồng ruộng: Thu gom, tiêu hủy (đốt, chôn sâu) lá, cành, rễ cây bệnh. Nhổ bỏ, tiêu hủy cây bệnh nặng (lá vàng >70%), xử lý hố bằng vôi bột (2-3 kg/hố) trước khi trồng mới.
- Cải tạo đất:
- Bón vôi bột (0.5-1 kg/m²) đầu mùa mưa để khử phèn, nâng pH, diệt nấm.
- Bón phân chuồng hoai mục (10-15 kg/cây/năm) hoặc phân hữu cơ vi sinh (Trichoderma, Bacillus) để tăng vi sinh vật có lợi.
- Trồng xen cỏ giữ ẩm (lạc dại, muồng vàng, cỏ vetiver) để chống xói mòn, cải thiện đất.
- Tưới nước và thoát nước: Tưới vừa đủ, tránh ngập úng. Dùng tưới nhỏ giọt hoặc tưới rãnh. Khơi thông rãnh thoát nước trước mùa mưa, tránh đất oi nước.
2. Biện pháp sinh học
- Nấm đối kháng:
- Sử dụng Trichoderma spp. (BS03-Physa, AT Vaccino CAN, 500 g/200 lít nước, tưới 3-4 lần/vụ, cách nhau 10-15 ngày) để ức chế nấm Fusarium, Phytophthora.
- Chaetomium spp. (AT Vaccino CAN, 20-30 g/16 lít nước) tiêu diệt nấm bệnh bằng cơ chế đối kháng.
- Tưới Paecilomyces spp. (BS03-Physa, 500 ml/200 lít nước) để diệt tuyến trùng.
- Vi sinh vật: Bón Bacillus subtilis hoặc Pseudomonas fluorescens (20 g/16 lít nước, tưới định kỳ 2-3 tháng/lần) để cải tạo đất, tăng sức đề kháng cho rễ.
- Phân hữu cơ vi sinh: Bón phân hữu cơ ủ với Trichoderma (5-10 kg/cây, 2-3 lần/năm) để làm tơi xốp đất, hạn chế nấm bệnh.
3. Biện pháp thủ công
- Kiểm tra định kỳ: Thăm vườn 5-7 ngày/lần, đặc biệt trong mùa mưa, kiểm tra lá và rễ dưới tán cành vàng. Đào nhẹ đất quanh gốc (10-15 cm) để quan sát rễ non, phát hiện sớm rễ thối.
- Cắt tỉa và xử lý rễ: Cắt bỏ cành, lá vàng để giảm áp lực cho rễ, bôi thuốc trừ nấm (Copper oxychloride) vào vết cắt. Cắt rễ thối, bôi Rubbercare 720WP hoặc Matalaxyl 500WP vào rễ còn khỏe.
- Điều chỉnh tán cây: Tỉa cành tạo tán thông thoáng, loại bỏ cành già, cành bệnh, giúp đất khô nhanh, giảm độ ẩm. Hạ đất mặt nếu cổ rễ bị bít, để cổ rễ thoáng khí.
4. Biện pháp hóa học
- Thời điểm xử lý:
- Phòng bệnh: Tưới thuốc đầu mùa mưa (tháng 5-6) hoặc khi cây ra rễ mới.
- Trị bệnh: Khi phát hiện 5-10% lá vàng hoặc rễ thối, tưới 2-3 lần, cách nhau 10-15 ngày.
- Tưới vào sáng sớm, xới nhẹ đất mặt để thuốc ngấm sâu.
V. Lưu ý khi phòng trừ
- Phát hiện sớm: Kiểm tra rễ và lá thường xuyên trong mùa mưa, xử lý ngay khi lá vàng 5-10% hoặc rễ non thối.
- Không trị cây bệnh nặng: Cây vàng lá >70% hoặc rễ thối >70% khó phục hồi, nên nhổ bỏ, xử lý đất bằng vôi và Trichoderma trước khi trồng mới.
- Cải tạo đất lâu dài: Tăng phân hữu cơ, giảm phân hóa học, kiểm tra pH định kỳ (6 tháng/lần) để duy trì đất khỏe.
- Tránh ngập úng: Khơi rãnh thoát nước trước mùa mưa, không tưới quá nhiều hoặc bón phân chuồng tươi.
- Ghi chép: Lưu lịch tưới thuốc, loại thuốc, và kết quả để điều chỉnh biện pháp phù hợp.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Làm thế nào để phân biệt vàng lá thối rễ và vàng lá gân xanh trên bưởi?
- Vàng lá thối rễ: Lá vàng cả phiến và gân lá, vàng từ lá già lên lá non, rễ thối nâu, tuột vỏ. Do nấm và tuyến trùng.
- Vàng lá gân xanh: Lá vàng nhưng gân lá xanh, vàng từ lá non, quả méo, đắng. Do rầy chổng cánh truyền vi khuẩn Candidatus Liberibacter.
2. Có thể phục hồi cây bưởi bị vàng lá thối rễ không?
Có, nếu cây bệnh nhẹ (lá vàng <30%, rễ thối <30%). Cắt rễ thối, tưới *Trichoderma*, *Matalaxyl*, bổ sung phân hữu cơ vi sinh. Cây bệnh nặng (>70%) nên nhổ bỏ.
3. Khi nào nên tưới thuốc phòng bệnh vàng lá thối rễ?
Tưới phòng đầu mùa mưa (tháng 5-6) hoặc khi cây ra rễ mới, dùng BS03-Physa hoặc Aliette 800WG, 3-4 lần/vụ, cách nhau 10-15 ngày.
4. Có thể trị bệnh vàng lá thối rễ mà không dùng thuốc hóa học không?
Có, dùng Trichoderma, Chaetomium, Bacillus subtilis, kết hợp bón phân hữu cơ, cải tạo đất, và cắt rễ thối. Hiệu quả cao nếu bệnh nhẹ và xử lý sớm.
Kết luận
Bệnh vàng lá thối rễ trên cây bưởi, chủ yếu do nấm Fusarium solani, Phytophthora, và tuyến trùng, là mối đe dọa lớn, đặc biệt trong mùa mưa và trên đất thoát nước kém. Triệu chứng như lá vàng, rễ thối, cây chết gây thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế. Việc nhận diện sớm (lá vàng nhạt, rễ nâu), hiểu nguyên nhân (đất chua, ngập úng), và áp dụng biện pháp quản lý tổng hợp – từ thiết kế vườn thoát nước, chọn giống sạch, dùng Trichoderma, đến tưới thuốc hóa học (Matalaxyl, Aliette) – sẽ giúp giảm thiểu thiệt hại. Người trồng cần theo dõi sát sao, đặc biệt trong mùa mưa, và cải tạo đất lâu dài để bảo vệ vườn bưởi bền vững. Với kỹ thuật phòng trừ khoa học, bạn có thể duy trì vườn bưởi khỏe mạnh, năng suất cao, và chất lượng tốt.
