Bệnh tiêm hạch trên lúa: Nguyên nhân, triệu chứng và biện pháp phòng trừ

Bệnh tiêm hạch trên lúa là một trong những bệnh hại nghiêm trọng trên cây lúa, đặc biệt trong điều kiện nóng ẩm, gây thiệt hại lớn đến năng suất và chất lượng hạt. Bệnh do vi khuẩn gây ra, tấn công chủ yếu lá lúa, làm giảm khả năng quang hợp và ảnh hưởng đến quá trình trổ bông, đòng hạt. Hiểu rõ nguyên nhân, triệu chứng và áp dụng các biện pháp phòng trừ khoa học là yếu tố quan trọng để bảo vệ vụ mùa lúa. Bài viết này N2 Agro cung cấp thông tin chi tiết về bệnh tiêm hạch trên lúa, cùng các giải pháp quản lý hiệu quả, bền vững trong khoảng 2000 từ.

I. Thông tin chung về bệnh tiêm hạch trên lúa

Bệnh tiêm hạch trên lúa do vi khuẩn Xanthomonas oryzae pv. oryzicola gây ra, chủ yếu tấn công lá, tạo các vết sọc nâu hoặc xám, làm lá khô héo, giảm khả năng quang hợp. Bệnh phát triển mạnh trong mùa mưa (tháng 5-10), khi nhiệt độ 25-30°C, độ ẩm cao (>85%), và ruộng ngập nước kéo dài. Vi khuẩn lây lan nhanh qua nước mưa, gió, hạt giống nhiễm bệnh hoặc tàn dư cây lúa. Nếu không kiểm soát kịp thời, bệnh có thể làm giảm năng suất 10-30%, thậm chí 50% trong vụ nhiễm nặng. Quản lý bệnh tiêm hạch đòi hỏi kết hợp các biện pháp canh tác, sinh học và hóa học để bảo vệ vụ mùa lúa.

II. Nguyên nhân và triệu chứng của bệnh tiêm hạch

1. Nguyên nhân

• Vi khuẩn Xanthomonas oryzae pv. oryzicola xâm nhập qua lỗ khí khổng, vết thương trên lá, hoặc qua nước ngập.
• Nhiệt độ 25-30°C, độ ẩm trên 85%, đặc biệt trong mùa mưa, tạo điều kiện lý tưởng cho vi khuẩn sinh sản.
• Ruộng ngập nước sâu (>20 cm) hoặc nước đọng lâu làm vi khuẩn lây lan nhanh qua dòng chảy.
• Bón thừa đạm khiến lá lúa mọng nước, dễ nhiễm vi khuẩn.
• Hạt giống, tàn dư cây lúa bệnh, hoặc dụng cụ canh tác (dao, kéo) không vệ sinh là nguồn lây nhiễm chính.
• Gió mạnh, mưa lớn mang vi khuẩn từ ruộng bệnh sang ruộng khỏe.
• Trồng giống lúa mẫn cảm (như IR24, Xi23) tăng nguy cơ nhiễm bệnh.
• Ruộng rậm rạp, thiếu thông thoáng, hoặc không vệ sinh tạo môi trường thuận lợi cho vi khuẩn.

2. Triệu chứng

• Lá lúa xuất hiện các sọc nhỏ, dài, màu xám trắng hoặc vàng nhạt, song song với gân lá, kích thước 1-10 mm.
• Vết sọc chuyển màu nâu hoặc nâu xám, lan rộng, làm lá khô héo, cuộn lại.
• Vết bệnh thường xuất hiện trên lá non hoặc lá đòng, hiếm gặp trên lá già.
• Khi độ ẩm cao, vết bệnh có giọt dịch đục hoặc vàng, chứa vi khuẩn, khô lại thành màng mỏng.
• Lá nhiễm nặng bị khô cháy, giảm diện tích quang hợp, ảnh hưởng trổ bông và đòng hạt.
• Thân và bẹ lá hiếm khi bị nhiễm, nhưng có thể xuất hiện đốm nâu nhỏ nếu bệnh nặng.
• Hạt lúa từ cây bệnh có thể nhỏ, lép, chất lượng kém, hoặc mang vi khuẩn lây sang vụ sau.

III. Tác hại của bệnh tiêm hạch đối với cây lúa

1. Giảm năng suất và chất lượng

• Lá bị tổn thương làm giảm khả năng quang hợp, khiến cây thiếu dinh dưỡng, năng suất giảm 10-30%, thậm chí 50% trong vụ nhiễm nặng.
• Hạt lúa nhỏ, lép, tỷ lệ hạt chắc thấp, ảnh hưởng chất lượng gạo, giảm giá trị thương mại.
• Bệnh xảy ra ở giai đoạn đòng trổ làm bông lúa kém phát triển, hạt không đầy.

2. Suy yếu cây

• Lá khô héo, cuộn lại, làm cây còi cọc, chậm phát triển, dễ nhiễm các bệnh khác như đạo ôn, khô vằn.
• Cây suy yếu kéo dài ảnh hưởng vụ sau, tăng chi phí cải tạo đất và giống mới.

3. Tăng chi phí và thiệt hại kinh tế

• Chi phí xử lý ruộng, sử dụng hoạt chất kháng khuẩn, và vệ sinh đồng ruộng tăng đáng kể.
• Mất mùa hoặc hạt kém chất lượng làm giảm lợi nhuận, ảnh hưởng sinh kế nông dân.

4. Lây lan và ảnh hưởng lâu dài

• Vi khuẩn tồn tại trong hạt giống, tàn dư cây bệnh, hoặc đất, gây lây nhiễm cho vụ sau.
• Bệnh lan rộng qua nước tưới, mưa, gió, ảnh hưởng các ruộng lân cận, đặc biệt trong vùng canh tác tập trung.
• Vết bệnh trên lá tạo điều kiện cho nấm, vi khuẩn khác xâm nhập, gây hại thứ cấp.

IV. Biện pháp phòng trừ bệnh tiêm hạch trên cây lúa

1. Biện pháp canh tác

• Sử dụng giống lúa kháng bệnh (như OM5451, OM6976) hoặc giống ít mẫn cảm với vi khuẩn.
• Chọn hạt giống sạch, xử lý bằng nước nóng (52°C trong 10 phút) hoặc Streptomycin (0,1%) trước gieo.
• Thu gom tàn dư cây lúa sau thu hoạch, chôn sâu 30-50 cm với vôi bột (100-150 kg/1.000 m²) hoặc đốt để diệt vi khuẩn.
• Cày bừa, phơi đất 7-10 ngày trước gieo để giảm nguồn vi khuẩn trong đất.
• Trồng lúa với mật độ hợp lý (120-150 kg giống/ha), tránh gieo quá dày làm ruộng rậm rạp.
• Bón phân cân đối, sử dụng NPK 15-15-15 (100-150 kg/ha), bổ sung kali và vi lượng (kẽm, canxi) để tăng sức đề kháng.
• Điều tiết nước ruộng, giữ mực nước 5-10 cm, tránh ngập sâu (>20 cm) hoặc để nước đọng lâu.
• Rút nước ruộng định kỳ (7-10 ngày/lần) để giảm độ ẩm, hạn chế vi khuẩn lây lan.
• Vệ sinh cỏ dại và kênh mương, tránh để nước từ ruộng bệnh chảy sang ruộng khỏe.

2. Biện pháp sinh học

• Tưới vi sinh Bacillus subtilis (500 ml/400 lít) hoặc Pseudomonas fluorescens (2-3 kg/ha) quanh gốc 2-3 lần/vụ để ức chế vi khuẩn.
• Phun Bacillus subtilis (20-30 ml/16 lít) lên lá vào giai đoạn đẻ nhánh và đòng trổ để tăng sức đề kháng.
• Sử dụng chế phẩm vi sinh chứa Trichoderma spp. (2-3 kg/ha) khi xử lý đất để giảm mầm bệnh.
• Trồng xen cây họ đậu (đậu tương, đậu phộng) ở bờ ruộng để tăng vi sinh vật có lợi, ức chế vi khuẩn.
• Bảo vệ thiên địch như nhện, bọ rùa bằng cách hạn chế hoạt chất hóa học phổ rộng.

3. Biện pháp hóa học

• Sử dụng Streptomycin (10-15 g/16 lít), Oxytetracycline (5-10 g/16 lít), hoặc Copper Hydroxide (20-30 g/16 lít) khi bệnh mới xuất hiện (vết sọc nhỏ, chưa lan rộng).
• Phun vào sáng sớm (6-8h) hoặc chiều mát (16-18h), tập trung mặt dưới lá, nơi vi khuẩn tập trung.
• Phun 2-3 lần, cách nhau 5-7 ngày, luân phiên hoạt chất để tránh kháng thuốc.
• Kết hợp hoạt chất với chất bám dính (0,1%) để tăng hiệu quả bám trên lá.
• Tuân thủ thời gian cách ly (7-10 ngày) trước thu hoạch để đảm bảo an toàn.
• Không phun khi ruộng ngập sâu hoặc ngay trước mưa lớn để tránh thuốc bị trôi.

4. Quản lý tổng hợp (IPM)

• Kết hợp giống kháng bệnh, vệ sinh ruộng, vi sinh và hoạt chất hóa học khi cần thiết.
• Theo dõi ruộng mỗi 3-5 ngày, đặc biệt giai đoạn đẻ nhánh và đòng trổ, để phát hiện vết sọc sớm.
• Phun phòng Bacillus subtilis hoặc Copper Hydroxide trước mùa mưa hoặc khi độ ẩm cao.
• Ghi chép thời điểm bệnh xuất hiện, biện pháp xử lý để điều chỉnh cho vụ sau.
• Phối hợp nông dân trong vùng để xử lý đồng loạt, tránh lây lan qua nước tưới.

V. Lưu ý khi phòng trừ bệnh tiêm hạch trên cây lúa

• Kiểm tra lá non mỗi 3-5 ngày, đặc biệt mùa mưa, để phát hiện vết sọc xám hoặc giọt dịch đục sớm.
• Tránh bón thừa đạm, ưu tiên kali và vi lượng để tăng sức đề kháng cho lúa.
• Rút nước ruộng trước khi phun hoạt chất để giảm độ ẩm, tăng hiệu quả xử lý.
• Vệ sinh dụng cụ canh tác (dao, kéo) bằng cồn 70% hoặc vôi 10% để tránh lây vi khuẩn.
• Không sử dụng nước từ ruộng bệnh để tưới ruộng khỏe, đặc biệt trong mùa mưa.
• Phun hoạt chất vào chiều mát, tránh nắng gắt (>30°C) để không gây sốc cho cây.
• Ghi chép chi tiết thời điểm bệnh xuất hiện, biện pháp xử lý để rút kinh nghiệm.
• Liên hệ kỹ sư nông nghiệp nếu bệnh lan rộng hoặc cây lúa suy yếu không phục hồi.

Những câu hỏi thường gặp

1. Làm sao phân biệt bệnh tiêm hạch với bệnh bạc lá trên lúa?

• Bệnh tiêm hạch có vết sọc xám hoặc nâu, song song gân lá, kích thước nhỏ, không lan ra toàn lá.
• Bệnh bạc lá (Xanthomonas oryzae pv. oryzae) gây vết cháy lớn, lan từ mép lá vào trong, toàn lá có thể khô.
• Kiểm tra kích thước vết bệnh và vị trí (sọc nhỏ là tiêm hạch, vết cháy lớn là bạc lá) để phân biệt.

2. Bệnh tiêm hạch trên lúa có lây sang cây trồng khác không?

• Vi khuẩn Xanthomonas oryzae pv. oryzicola chủ yếu tấn công lúa, hiếm lây sang cây khác.
• Tàn dư cây lúa bệnh hoặc nước tưới có thể mang vi khuẩn, cần vệ sinh ruộng và kênh mương.

3. Cây lúa bị bệnh tiêm hạch có phục hồi được không?

• Nếu phát hiện sớm (vết sọc <30% lá), cây có thể phục hồi sau 2-3 tuần với phun Streptomycin, Copper Hydroxide, và bổ sung dinh dưỡng.
• Cây nhiễm nặng (>50% lá khô) khó phục hồi, cần vệ sinh ruộng để tránh lây lan.

Kết luận

Bệnh tiêm hạch trên lúa là một mối đe dọa lớn, gây thiệt hại nghiêm trọng về năng suất và chất lượng hạt, đặc biệt trong mùa mưa. Hiểu rõ nguyên nhân, triệu chứng và áp dụng các biện pháp phòng trừ tổng hợp là cách hiệu quả để kiểm soát bệnh. Từ sử dụng giống kháng bệnh, vệ sinh ruộng, vi sinh như Bacillus subtilis, Pseudomonas fluorescens, đến phun hoạt chất như Streptomycin, Copper Hydroxide khi cần thiết, mỗi biện pháp đều đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ vụ mùa lúa. Theo dõi ruộng thường xuyên, phát hiện sớm và xử lý kịp thời sẽ giúp nông dân đạt vụ mùa năng suất cao, hạt chất lượng tốt, đáp ứng nhu cầu thị trường. Hãy thực hiện các biện pháp trên và tham khảo chuyên gia nông nghiệp khi cần để xây dựng đồng lúa bền vững, mang lại lợi nhuận ổn định!

Xem thêm tại Website N2 Agro