Côn trùng hại sầu riêng gây thiệt hại nghiêm trọng, làm giảm năng suất và chất lượng quả, ảnh hưởng lớn đến thu nhập của nông dân. Các loài như bọ trĩ, rầy mềm, sâu đục thân, sâu đục quả cần được nhận biết sớm để xử lý kịp thời, tránh lây lan cả vườn. Bài viết này N2 Agro cung cấp hướng dẫn chi tiết về côn trùng hại sầu riêng, cách nhận biết, và biện pháp phòng trừ hiệu quả, phù hợp với vùng trồng Tiền Giang, Đắk Lắk, Lâm Đồng, Đồng Nai.
I. Tổng quan về côn trùng hại sầu riêng
1. Tác nhân côn trùng hại sầu riêng
Các côn trùng gây hại phổ biến trên sầu riêng bao gồm:
- Bọ trĩ (Thrips spp.): Chích hút nhựa lá non, hoa, quả non, gây rụng hoa, quả sần sùi, méo mó.
- Rầy mềm (Aphis gossypii): Hút nhựa lá, chồi non, truyền virus, làm lá xoăn, cây còi cọc.
- Sâu đục thân (Xyleborus spp.): Đục thân, cành, gây chảy nhựa, cành khô, cây dễ gãy.
- Bọ rùa đất (Phyllognathus excavatus): Gặm rễ tơ, làm rễ thối, cây thiếu dinh dưỡng, quả nhỏ.
- Sâu đục quả (Conopomorpha sinensis): Đục vỏ quả, gây rụng quả non, hỏng múi quả.
- Yếu tố phụ:
- Đất nghèo hữu cơ (<2%), ngập úng, hoặc chua (pH <5) làm cây yếu, dễ bị côn trùng tấn công.
- Bón thừa đạm (ure >50 kg/ha) kích thích lá non, thu hút bọ trĩ, rầy mềm.
- Thiếu kali, Zn làm cây suy, dễ nhiễm sâu đục thân, sâu đục quả.
2. Điều kiện phát sinh côn trùng hại sầu riêng
- Thời tiết:
- Mùa khô (tháng 1-4), nhiệt độ 25-35°C, độ ẩm thấp (<60%) thuận lợi cho bọ trĩ, rầy mềm phát triển.
- Mùa mưa (tháng 5-10), độ ẩm cao (>80%) tạo điều kiện cho sâu đục thân, bọ rùa đất sinh sôi.
- Biến đổi thời tiết (nhiệt độ dao động >10°C/ngày) làm cây stress, dễ bị côn trùng tấn công.
- Vườn sầu riêng:
- Vườn rậm rạp, thiếu thông thoáng, hoặc tàn dư cây không vệ sinh là nơi trú ẩn của sâu đục quả, sâu đục thân.
- Đất chua (pH <5) hoặc ngập úng làm rễ yếu, thu hút bọ rùa đất.
- Vườn gần khu vực trồng xen cây ăn trái (xoài, mít) làm côn trùng lây lan nhanh hơn.
- Cây sầu riêng:
- Cây non (<3 năm) hoặc già (>10 năm) có sức đề kháng yếu, dễ bị bọ trĩ, rầy mềm.
- Giai đoạn ra hoa, đậu quả (tháng 10-4) là thời điểm bọ trĩ, sâu đục quả gây hại nặng.
- Cây thiếu dinh dưỡng (kali <100 kg/ha, Zn <50 g/cây) dễ bị sâu đục thân, bọ rùa đất tấn công.
- Lây lan:
- Bọ trĩ, rầy mềm lây qua gió, nước tưới từ cây bệnh sang cây khỏe, tốc độ lan 10-20 m/ngày.
- Trứng sâu đục thân, sâu đục quả lây qua dụng cụ làm vườn, bao bì, hoặc tàn dư cây.
- Ở Tiền Giang, Đắk Lắk, côn trùng hại sầu riêng như bọ trĩ, sâu đục quả lây lan nhanh, gây thiệt hại 30-40% năng suất nếu không kiểm soát, đặc biệt vụ 2024.
- Yếu tố con người:
- Không vệ sinh dụng cụ (kéo, cưa) làm lây trứng, ấu trùng.
- Trồng mật độ cao (>200 cây/ha) làm vườn bí khí, tăng nguy cơ sâu bệnh.
- Vận chuyển trái nhiễm bệnh giữa các vườn làm lan truyền côn trùng.
3. Nhận biết côn trùng hại sầu riêng
- Bọ trĩ (Thrips spp.):
- Trên lá, hoa: Lá non xoăn, đốm bạc, hoa rụng sớm (20-30%).
- Trên quả: Quả non sần sùi, méo mó, vỏ có vết chích nhỏ (0.5-1 mm).
- Dấu hiệu: Con trưởng thành nhỏ (<1 mm), màu vàng/đen, di chuyển nhanh trên lá non, hoa.
- Rầy mềm (Aphis gossypii):
- Trên lá, chồi: Lá non xoăn, chồi cong, có chất dính do nhựa tiết ra.
- Trên cây: Gây nấm bồ hóng (Capnodium spp.) do nhựa rầy, lá đen.
- Dấu hiệu: Rầy nhỏ (<2 mm), màu xanh/đen, tụ tập mặt dưới lá, chồi non.
- Sâu đục thân (Xyleborus spp.):
- Trên thân, cành: Lỗ đục nhỏ (1-2 mm), mùn gỗ rơi, nhựa chảy, cành khô.
- Trên cây: Ngọn héo, lá rụng, cây dễ gãy khi gió mạnh.
- Dấu hiệu: Sâu nhỏ (<3 mm), màu nâu, ẩn trong thân, khó thấy bằng mắt thường.
- Bọ rùa đất (Phyllognathus excavatus):
- Trên rễ: Rễ tơ gặm nham nhở, thối nâu, cây thiếu dinh dưỡng, lá vàng.
- Trên đất: Đất quanh gốc có dấu xới nhẹ, bọ (5-10 mm) ẩn dưới đất 10-20 cm.
- Sâu đục quả (Conopomorpha sinensis):
- Trên quả: Quả non có lỗ đục nhỏ (1-2 mm), tiết nhựa, rụng sớm (30-50%).
- Trên cây: Quả già có vết đục, múi hỏng, giảm chất lượng xuất khẩu.
- Dấu hiệu: Sâu nhỏ (<5 mm), màu trắng, ẩn trong quả, để lại phân đen.
- Giai đoạn nặng:
- Năng suất giảm 30-50%, quả nhỏ, méo mó, cây suy yếu, dễ nhiễm nấm (Phytophthora palmivora).
- Vụ 2024 ở Đắk Lắk ghi nhận 50% vườn sầu riêng bị bọ trĩ, sâu đục quả, năng suất giảm từ 15 tấn/ha xuống 8 tấn/ha.
- Lưu ý:
- Dùng kính lúp quan sát bọ trĩ, rầy mềm trên lá non vào sáng sớm.
- Kiểm tra thân, rễ, quả định kỳ (3-5 ngày/lần) để phát hiện sớm.
- Phân biệt sâu đục thân với nấm thối thân (Phytophthora) qua mùn gỗ, nhựa chảy.
4. Tác hại của côn trùng hại sầu riêng
- Trực tiếp:
- Giảm 30-50% năng suất do hoa rụng (bọ trĩ), quả non rụng (sâu đục quả), hoặc cây chết (sâu đục thân).
- Quả sần sùi, méo mó (bọ trĩ), múi hỏng (sâu đục quả), không đạt tiêu chuẩn xuất khẩu (Trung Quốc, EU).
- Gián tiếp:
- Rầy mềm truyền virus, gây nấm bồ hóng, tăng chi phí xử lý 10-15%.
- Rễ thối do bọ rùa đất tạo điều kiện cho nấm Phytophthora xâm nhập, gây chết cây.
- Cây suy yếu, dễ gãy cành, giảm tuổi thọ vườn (sâu đục thân).
- Kinh tế:
- Ở Tiền Giang, Đắk Lắk, côn trùng hại sầu riêng gây thiệt hại hàng tỷ đồng mỗi vụ.
- Vụ 2024 ở Tiền Giang ghi nhận năng suất giảm từ 15 tấn/ha xuống 7 tấn/ha do bọ trĩ, sâu đục quả.
- Môi trường:
- Lạm dụng thuốc hóa học diệt côn trùng làm hại thiên địch, ô nhiễm đất, nước, ảnh hưởng sức khỏe nông dân.
II. Biện pháp phòng trừ côn trùng hại sầu riêng
1. Biện pháp canh tác
- Chọn giống kháng:
- Sử dụng giống Monthong, Ri6 có sức đề kháng tốt với bọ trĩ, rầy mềm.
- Xử lý cây giống bằng chế phẩm chứa mancozeb (2 g/kg đất) trước trồng để giảm nấm, côn trùng.
- Cải tạo đất:
- Đo pH đất (tháng 8-9), bón vôi bột (500-1000 kg/ha) nếu pH <5 để giảm bọ rùa đất.
- Bón 5-10 tấn/ha phân chuồng hoai mục (tháng 9) để tăng hữu cơ (>3%), giúp rễ khỏe.
- Đào mương thoát nước (rộng 50 cm, sâu 30 cm) để tránh ngập úng, giảm bọ rùa đất.
- Vệ sinh vườn:
- Tỉa cành yếu, lá già (tháng 9-10) để vườn thông thoáng, giảm nơi trú ẩn của bọ trĩ, rầy mềm.
- Thu gom quả rụng, tàn dư cây hàng ngày, đốt hoặc chôn sâu với vôi bột (1 kg/m²) để loại bỏ trứng sâu đục quả.
- Dọn cỏ quanh gốc để hạn chế côn trùng ẩn náu.
- Quản lý phân bón:
- Bón NPK 15-5-20 (0.5 kg/cây) trước ra hoa (tháng 10-11), hạn chế ure (<30 kg/ha) để tránh thu hút bọ trĩ, rầy mềm.
- Phun phân bón lá chứa Bo, Zn (0.1%, 200 g/200 lít nước) 2 lần (tháng 11-12), cách nhau 7 ngày, để tăng sức đề kháng.
- Quản lý tưới nước:
- Tưới 50-100 lít/cây/tuần (tháng 1-4), tránh tưới quá nhiều làm rễ thối, thu hút bọ rùa đất.
- Kiểm tra mương thoát nước định kỳ để tránh ngập úng mùa mưa.
2. Biện pháp sinh học
- Vi sinh vật:
- Sử dụng chế phẩm chứa Beauveria bassiana (200 g/200 lít nước, phun 10-14 ngày/lần) để diệt bọ trĩ, rầy mềm, sâu đục quả.
- Tưới chế phẩm chứa Bacillus thuringiensis (200 ml/200 lít nước, 5 lít/cây) vào tháng 10-12 để kiểm soát sâu đục thân, sâu đục quả.
- Phun chế phẩm chứa Metarhizium anisopliae (200 g/200 lít nước, 10-14 ngày/lần) để diệt bọ rùa đất trong đất.
- Chế phẩm sinh học:
- Phun chế phẩm chứa chitosan (250 ml/200 lít nước, 5-7 ngày/lần) từ tháng 11-2 để tăng sức đề kháng, giảm rầy mềm.
- Sử dụng chế phẩm chứa neem oil (0.2%, 200 ml/200 lít nước, phun 7-10 ngày/lần) để xua đuổi bọ trĩ, sâu đục quả.
- Thiên địch:
- Thả bọ cánh cứng (Coccinella septempunctata) (50-100 con/500 m²) vào tháng 10-12 để ăn rầy mềm, bọ trĩ.
- Trồng cây dẫn dụ (cúc, hướng dương) cách vườn 10-20 m để thu hút thiên địch (ong ký sinh, bọ cánh cứng).
- Thả ong ký sinh (Trichogramma spp.) (500-1000 con/0.4 ha) để tiêu diệt trứng sâu đục quả.
- Phân hữu cơ vi sinh:
- Bón 5-10 tấn/ha phân chuồng hoai mục kết hợp Trichoderma spp., Bacillus subtilis (tháng 9) để tăng sức khỏe đất, giảm bọ rùa đất.
- Ưu điểm sinh học:
- An toàn cho môi trường, bảo vệ thiên địch, giảm nguy cơ kháng thuốc.
- Hiệu quả lâu dài, đặc biệt ở vườn sầu riêng hữu cơ tại Lâm Đồng (2024).
3. Biện pháp thủ công
- Kiểm tra định kỳ:
- Thăm vườn 3-5 ngày/lần (tháng 10-4), kiểm tra lá non, hoa, quả non, thân, rễ để phát hiện bọ trĩ, sâu đục quả, bọ rùa đất.
- Dùng kính lúp quan sát mặt dưới lá để nhận biết bọ trĩ, rầy mềm vào sáng sớm.
- Đào nhẹ quanh gốc (sâu 20 cm) để kiểm tra rễ, bắt bọ rùa đất.
- Bẫy côn trùng:
- Đặt bẫy dính vàng (5-10 bẫy/500 m², cao 1 m) từ tháng 10-12 để bắt bọ trĩ, rầy mềm.
- Sử dụng bẫy pheromone (3-5 bẫy/0.4 ha) để bắt sâu đục quả, sâu đục thân.
- Đặt chai nhựa chứa dung dịch đường + giấm (1:1, 500 ml/chai) để bẫy bọ trĩ, rầy mềm.
- Loại bỏ bộ phận nhiễm:
- Cắt quả non, cành có lỗ đục, cho vào bao nylon, tiêu hủy (đốt hoặc chôn với vôi bột).
- Tưới vôi bột (200 g/cây) quanh gốc sau cắt để diệt ấu trùng bọ rùa đất.
- Che phủ quả:
- Bọc quả non bằng túi nylon chuyên dụng (sau đậu quả 30 ngày) để ngăn sâu đục quả.
- Tháo túi trước thu hoạch 7-10 ngày để quả chín đều.
- Quản lý dụng cụ:
- Vệ sinh kéo, cưa bằng cồn 70% sau mỗi lần sử dụng để tránh lây trứng côn trùng.
- Lau sạch bao bì vận chuyển trái để loại bỏ trứng, ấu trùng.
4. Biện pháp hóa học
- Thời điểm xử lý:
- Phòng ngừa: Phun thuốc trước ra hoa (tháng 10-11), định kỳ 15 ngày/lần.
- Trị côn trùng: Khi 5-10% lá, quả nhiễm bọ trĩ, rầy mềm, sâu đục quả, xử lý 2-3 lần, cách nhau 7 ngày.
- Hoạt chất:
- Sử dụng chế phẩm chứa abamectin (0.1%, 200 ml/200 lít nước, phun chiều mát) để diệt bọ trĩ, rầy mềm.
- Phun chế phẩm chứa imidacloprid (0.05%, 200 ml/200 lít nước, 7-10 ngày/lần) để kiểm soát rầy mềm, sâu đục thân.
- Tưới chế phẩm chứa chlorpyrifos (0.2%, 200 ml/200 lít nước, 5 lít/cây) để diệt bọ rùa đất.
- Lưu ý:
- Phun ướt đều lá non, hoa, quả non, tưới thuốc gần rễ tơ, kết hợp tưới nước để thuốc thấm.
- Luân phiên hoạt chất (abamectin tuần 1, imidacloprid tuần 3) để tránh kháng thuốc.
- Tuân thủ thời gian cách ly 7-14 ngày trước thu hoạch để đảm bảo an toàn thực phẩm.
- Hạn chế thuốc hóa học, ưu tiên sinh học để bảo vệ thiên địch, đất, và sức khỏe nông dân.
- Thử nghiệm thuốc trên vài cây trước khi phun cả vườn để tránh cháy lá.
III. Lưu ý khi phòng trừ côn trùng hại sầu riêng
- Phát hiện sớm: Kiểm tra lá non, quả non, thân, rễ thường xuyên, nhất là tháng 10-4, để nhận biết côn trùng hại sầu riêng kịp thời.
- Ưu tiên sinh học: Sử dụng Beauveria bassiana, Bacillus thuringiensis, thả thiên địch để giảm tác động môi trường.
- Vệ sinh vườn: Tỉa cành, thu gom tàn dư cây, dọn cỏ để giảm nơi trú ẩn của côn trùng.
- Khử trùng dụng cụ: Dùng cồn 70% vệ sinh kéo, cưa, bao bì sau mỗi lần sử dụng để tránh lây lan.
- Quản lý cộng đồng: Phối hợp nông dân lân cận vệ sinh vườn, đặt bẫy để giảm lây lan côn trùng.
- Ghi chép: Lưu lịch phun thuốc, bẫy côn trùng, kết quả để điều chỉnh biện pháp phù hợp.
- Đào tạo nông dân: Tham gia tập huấn kỹ thuật phòng trừ côn trùng tại địa phương để cập nhật kiến thức mới.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
Làm thế nào để nhận biết côn trùng hại sầu riêng?
Kiểm tra lá non xoăn, quả non sần sùi, thân có lỗ đục, rễ thối. Dùng kính lúp quan sát bọ trĩ, rầy mềm mặt dưới lá.
Côn trùng hại sầu riêng có lây lan không?
Có, qua gió, nước tưới, hoặc dụng cụ làm vườn. Vệ sinh vườn và bẫy dính vàng giúp hạn chế lây lan.
Có thể phòng trừ côn trùng hại sầu riêng không dùng thuốc hóa học?
Có, dùng Beauveria bassiana, thả bọ cánh cứng, bẫy pheromone, và bọc quả hiệu quả, an toàn.
Xem thêm: TỔNG HỢP CÁC NHÓM CÔN TRÙNG GÂY HẠI TRÊN CÂY SẦU RIÊNG
Kết luận
Côn trùng hại sầu riêng như bọ trĩ (Thrips spp.), rầy mềm (Aphis gossypii), sâu đục quả (Conopomorpha sinensis), sâu đục thân (Xyleborus spp.), và bọ rùa đất (Phyllognathus excavatus) gây giảm 30-50% năng suất ở Tiền Giang, Đắk Lắk nếu không kiểm soát. Nhận biết sớm qua lá xoăn, quả sần sùi, thân đục, rễ thối là chìa khóa để xử lý hiệu quả. Kết hợp biện pháp canh tác (vệ sinh vườn, bón phân cân đối), sinh học (Beauveria bassiana, Bacillus thuringiensis), thủ công (bẫy dính, bọc quả), và hóa học (abamectin, imidacloprid) giúp bảo vệ vườn sầu riêng. Ưu tiên sinh học, vệ sinh vườn, kiểm tra định kỳ, và phối hợp cộng đồng đảm bảo năng suất 10-15 tấn/ha, chất lượng quả cao, đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu và duy trì canh tác bền vững.
Xem thêm tại Website N2 Agro
