Ngài chích hút trái cam hay còn gọi là rệp sáp chích hút, là một loại côn trùng gây hại nghiêm trọng trên cây cam và các loại cây có múi khác. Loài này chích hút nhựa quả, lá, và cành non, làm giảm chất lượng quả, gây rụng quả, và tạo điều kiện cho bệnh nấm phát triển. Bài viết này N2 Agro cung cấp thông tin chi tiết về đặc điểm, tác hại, và các biện pháp phòng trừ ngài chích hút trên cây cam, giúp người nông dân bảo vệ vườn cây hiệu quả.
I. Đặc điểm của ngài chích hút trái cam
1. Tên gọi và phân loại
- Tên thông thường: Ngài chích hút, rệp sáp cam, rệp sáp trắng.
- Tên khoa học: Planococcus citri (rệp sáp cam phổ biến), thuộc họ Rệp sáp (Pseudococcidae), bộ Cánh nửa (Hemiptera). Một số loài khác như Pseudococcus longispinus cũng gây hại trên cam.
- Cây ký chủ: Cam, quýt, bưởi, chanh, xoài, cà phê, mãng cầu, cây cảnh.
2. Đặc điểm sinh học
Thành trùng:
- Kích thước nhỏ, dài 2-4 mm, cơ thể hình bầu dục, màu vàng nhạt đến nâu, phủ lớp sáp trắng mịn như bột.
- Con cái không có cánh, di chuyển chậm, tập trung ở mặt dưới lá, kẽ cành, hoặc cuống quả. Con đực có cánh, nhỏ hơn, ít gây hại.
- Sống thành đàn, tiết chất sáp trắng dạng sợi hoặc bột bao quanh cơ thể.
Trứng: Nhỏ, màu vàng nhạt, đẻ trong túi sáp trắng (oothica) dưới cơ thể con cái. Mỗi con cái đẻ 100-600 trứng, nở sau 5-10 ngày (tùy nhiệt độ).
Ấu trùng (rệp non): Dài 0.5-1 mm, màu vàng nhạt, di động, bò đến lá non, cành, hoặc quả để chích hút nhựa. Sau 2-3 tuần, phát triển thành rệp trưởng thành qua 3-4 lần lột xác.
Vòng đời:
- Hoàn thành trong 30-60 ngày, gồm trứng (5-10 ngày), ấu trùng (15-30 ngày), và thành trùng (10-20 ngày).
- Phát triển mạnh trong điều kiện nóng ẩm, nhiệt độ 25-30°C, độ ẩm 70-80%, đặc biệt từ tháng 3-9 (mùa xuân và mùa mưa).
- Sinh sản quanh năm, tạo 4-6 thế hệ/năm, nhanh hơn ở vùng nhiệt đới.
3. Điều kiện phát sinh
- Thời tiết: Nhiệt độ 25-30°C, độ ẩm cao, mùa mưa hoặc mưa xen nắng.
- Vườn cam:
- Vườn rậm rạp, thiếu thông thoáng, tán lá dày, tạo nơi trú ẩn cho rệp.
- Bón thừa đạm, cây ra nhiều lá non, thu hút rệp.
- Đất khô, cây yếu, dễ bị rệp tấn công.
- Gần các cây ký chủ khác (bưởi, xoài, cà phê).
- Lây lan: Qua gió, kiến (kiến vận chuyển rệp để lấy mật ngọt), dụng cụ nông nghiệp, hoặc cây giống nhiễm rệp.
II. Triệu chứng và tác hại của ngài chích hút trái cam
1. Triệu chứng
- Trên quả: Xuất hiện các đốm sáp trắng ở cuống, đài hoa, hoặc vỏ quả, kèm chất mật do rệp tiết ra. Quả bị chích hút nhựa, vàng sớm, nhỏ, méo mó, hoặc rụng non. Vỏ quả sần sùi, mất bóng, giảm giá trị thương phẩm.
- Trên lá: Mặt dưới lá có lớp sáp trắng, rệp bám thành đàn, làm lá xoăn, vàng, hoặc rụng sớm. Lá non co rúm, biến dạng, giảm khả năng quang hợp.
- Trên cành: Cành non bị rệp bám, tiết chất mật, thu hút nấm bồ hóng (nấm đen), làm cành đen, suy yếu. Cành khô, chết nếu rệp tấn công dày đặc.
- Trên cây: Cây còi cọc, ra hoa ít, tỷ lệ đậu quả thấp. Bệnh nặng: Cây suy kiệt, rụng lá, quả rụng hàng loạt, đặc biệt ở giai đoạn quả non.
2. Tác hại
- Trực tiếp: Chích hút nhựa làm quả nhỏ, méo, rụng non, giảm 20-50% năng suất. Quả mất thẩm mỹ, sần sùi, không xuất khẩu được.
- Gián tiếp: Chất mật rệp tiết ra gây nấm bồ hóng (Capnodium citri), cản trở quang hợp, làm cây suy yếu. Truyền virus (Tristeza, Huanglongbing) gây vàng lá, chết cây. Tăng chi phí xử lý thuốc, tái canh tác, và mất thời gian chăm sóc.
- Kinh tế: Ở các vùng trồng cam chuyên canh (Hà Giang, Nghệ An, Đồng Nai, Tiền Giang), rệp sáp có thể gây thiệt hại hàng tỷ đồng mỗi vụ nếu không kiểm soát kịp thời.
III. Biện pháp phòng trừ ngài chích hút trái cam
1. Biện pháp canh tác
- Vệ sinh vườn: Thu gom, tiêu hủy (đốt, chôn sâu) lá, cành, quả rụng để diệt rệp non và trứng. Tỉa cành sâu bệnh, cành khuất trong tán để vườn thông thoáng, giảm nơi trú ẩn của rệp.
- Chọn giống và cây giống: Sử dụng giống cam sạch bệnh (cam sành, cam Vinh, cam Xoàn) từ vườn ươm uy tín. Kiểm tra cây giống không có rệp sáp trước khi trồng.
- Quản lý dinh dưỡng: Bón phân cân đối (NPK 16-16-8, phân hữu cơ vi sinh), tránh thừa đạm gây lá non, thu hút rệp. Bón phân bón lá vi lượng (Zn, Bo) để tăng sức đề kháng cây.
- Tưới nước: Tưới nhỏ giọt, giữ độ ẩm đất 60-70%, tránh đất quá khô làm cây yếu. Tưới sáng sớm để lá khô nhanh, giảm độ ẩm trong tán.
2. Biện pháp sinh học
- Thiên địch: Bảo vệ thiên địch tự nhiên: bọ rùa (Cryptolaemus montrouzieri), ong ký sinh (Leptomastix dactylopii, Anagyrus pseudococci), bọ cánh gân (Chrysoperla carnea). Tránh phun thuốc hóa học phổ rộng để bảo vệ bọ rùa và ong ký sinh.
- Chế phẩm sinh học: Phun Beauveria bassiana hoặc Metarhizium anisopliae (BS25-Insect, 200 g/200 lít nước, phun 2-3 lần, cách 5-7 ngày) để ký sinh rệp. Sử dụng Bacillus thuringiensis (BT-EMI, 1 lít/100 lít nước) để kiểm soát rệp non. Dầu neem (Azadirachtin, 3 ml/lít nước, phun 10-14 ngày/lần) để xua đuổi rệp.
- Kiểm soát kiến: Dùng thuốc diệt kiến (Regent 0.3G, rải quanh gốc) hoặc quấn băng keo dính quanh thân cây để ngăn kiến vận chuyển rệp.
3. Biện pháp thủ công
- Kiểm tra định kỳ: Thăm vườn 3-5 ngày/lần, kiểm tra mặt dưới lá, cuống quả, và kẽ cành để phát hiện rệp sáp (đám sáp trắng, chất mật). Dùng kính lúp để quan sát rệp non hoặc trứng.
- Loại bỏ rệp: Cắt bỏ lá, cành, hoặc quả có rệp dày đặc, cho vào bao nylon, tiêu hủy (đốt, chôn sâu). Dùng vòi nước áp lực cao rửa mặt dưới lá, cuống quả để loại bỏ rệp và nấm bồ hóng.
- Lau sáp: Dùng cồn 70% hoặc dung dịch xà phòng loãng (10 ml/lít nước) lau vùng có rệp trên cành, quả.
4. Biện pháp hóa học
- Thời điểm phun:
- Phòng ngừa: Phun khi cây ra lá non hoặc quả non (15-20 ngày sau đậu quả), định kỳ 10-15 ngày/lần.
- Trị rệp: Khi phát hiện 5-10% lá, quả có rệp, phun 2-3 lần, cách nhau 5-7 ngày, vào sáng sớm hoặc chiều mát.
- Thuốc hóa học: Imidacloprid (Confidor 100SL, 0.1%, phun 500-600 lít/ha). Thiamethoxam (Actara 25WG, 5-7 g/16 lít nước). Pymetrozine (Chess 50WG, 0.1%). Buprofezin (Applaud 10WP, 0.1%) kết hợp Dầu khoáng (SK Enpray 99EC, 0.2%) để tăng hiệu quả. Chlorpyrifos (Lorsban 30EC, 0.1%) cho rệp trưởng thành.
- Lưu ý: Luân phiên hoạt chất (Imidacloprid, Thiamethoxam, Buprofezin) để tránh kháng thuốc. Phun ướt đều mặt dưới lá, cuống quả, và kẽ cành, nơi rệp tập trung. Tuân thủ thời gian cách ly (7-14 ngày trước thu hoạch) để đảm bảo an toàn thực phẩm. Hạn chế thuốc phổ rộng (Cypermethrin, Deltamethrin) vì tiêu diệt thiên địch.
IV. Lưu ý khi phòng trừ
- Phát hiện sớm: Quan sát vườn thường xuyên, đặc biệt khi ra lá non và quả non, để xử lý khi rệp mới xuất hiện.
- Ưu tiên sinh học: Sử dụng Beauveria, Metarhizium, hoặc dầu neem để giảm phụ thuộc thuốc hóa học, bảo vệ thiên địch và môi trường.
- Kiểm soát kiến: Kiến vận chuyển rệp, cần diệt kiến bằng bẫy hoặc thuốc (Regent) để giảm mật độ rệp.
- Vệ sinh dụng cụ: Khử trùng dao, kéo bằng cồn 70% hoặc dung dịch thuốc tím sau mỗi lần sử dụng.
- Ghi chép: Lưu lịch phun thuốc, loại thuốc, và kết quả để điều chỉnh biện pháp phù hợp.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Làm thế nào để nhận biết ngài chích hút trên cây cam?
Kiểm tra mặt dưới lá, cuống quả, hoặc kẽ cành, nếu thấy đám sáp trắng, chất mật, hoặc nấm bồ hóng đen, đó là dấu hiệu rệp sáp. Dùng kính lúp để quan sát rệp (2-4 mm, màu vàng, phủ sáp).
2. Ngài chích hút có truyền bệnh nguy hiểm cho cây cam không?
Có, rệp sáp truyền virus Tristeza và vi khuẩn Huanglongbing (vàng lá gân xanh), gây vàng lá, rụng quả, và chết cây.
3. Có thể phòng trừ ngài chích hút mà không dùng thuốc hóa học không?
Có, sử dụng thiên địch (bọ rùa, ong ký sinh), chế phẩm sinh học (Beauveria, Metarhizium), dầu neem, và rửa nước áp lực để kiểm soát hiệu quả.
4. Tại sao rệp sáp xuất hiện nhiều ở vườn cam bón thừa đạm?
Thừa đạm làm cây ra nhiều lá non, mềm, giàu nhựa, thu hút rệp sáp. Cần bón phân cân đối và bổ sung vi lượng để tăng sức đề kháng.
Kết luận
Ngài chích hút trái cam (Planococcus citri), hay rệp sáp, là dịch hại nghiêm trọng, gây rụng quả, giảm chất lượng cam, và truyền bệnh nguy hiểm. Triệu chứng như sáp trắng, nấm bồ hóng, và quả méo mó dễ nhận biết nếu kiểm tra sớm. Việc áp dụng biện pháp quản lý tổng hợp – từ vệ sinh vườn, bảo vệ thiên địch, sử dụng chế phẩm sinh học (Beauveria, Metarhizium), đến phun thuốc hóa học (Imidacloprid, Thiamethoxam) – sẽ giúp kiểm soát hiệu quả.
