Rầy chổng cánh hại cây chanh là một trong những loài côn trùng gây hại nghiêm trọng trên cây chanh và các cây có múi khác, đặc biệt là do khả năng truyền bệnh vàng lá gân xanh (Greening). Loài này tấn công lá non, chồi non, làm cây suy yếu và giảm năng suất. Bài viết này N2 Agro cung cấp thông tin chi tiết về đặc điểm, tác hại và các biện pháp quản lý rầy chổng cánh trên cây chanh, giúp người trồng bảo vệ vụ mùa hiệu quả.
I. Đặc điểm của rầy chổng cánh hại cây chanh
1. Tên khoa học và phân loại
- Tên khoa học: Diaphorina citri Kuwayana (họ Psyllidae, bộ Homoptera).
- Tên thường gọi: Rầy chổng cánh, rầy cam quýt, Asian citrus psyllid.
2. Đặc điểm sinh học
Thành trùng:
- Kích thước nhỏ, dài 2-3 mm, thân màu nâu xám, cánh màng có vệt trắng chạy từ đầu đến cuối.
- Khi đậu, cánh và bụng nhô cao, tạo góc 30-45° so với đầu, đặc trưng cho tên “chổng cánh”.
- Ít bay nhảy, di chuyển chủ yếu bằng bò hoặc nhảy.
- Sống được ở nhiệt độ từ -4°C đến vùng nóng khô, tối ưu 20-30°C.
- Con cái đẻ 200-800 trứng, thường vào ban ngày, trên chồi non hoặc nách lá.
Trứng: Hình quả lê, kích thước 0.3 mm, màu vàng cam, đầu nhọn. Được đẻ thành ổ ở mặt dưới lá non hoặc chồi non, nở sau 3-7 ngày.
Ấu trùng: Có 5 tuổi, màu vàng tươi khi mới nở, sau chuyển xanh nhạt, tiết sáp trắng bảo vệ. Dài 0.3-1.6 mm, di chuyển chậm, tập trung trên lá non, chồi non. Giai đoạn ấu trùng kéo dài 12-25 ngày, tùy nhiệt độ.
Vòng đời: Hoàn thành trong 20-38 ngày, có 12-14 thế hệ/năm. Mật độ cao nhất vào mùa mưa (tháng 2-5 và 7-12), khi cây chanh ra lá non hoặc trổ hoa.
3. Điều kiện phát sinh
- Thời tiết: Nhiệt độ 20-30°C, độ ẩm cao, đặc biệt trong mùa mưa hoặc sau mưa lớn.
- Vườn chanh:
- Vườn rậm rạp, thiếu thông thoáng, hoặc bón thừa đạm, tạo điều kiện cho chồi non phát triển, thu hút rầy.
- Gần các cây ký chủ phụ như nguyệt quế, cần thăng, kim quýt.
- Ký chủ: Chanh, cam, quýt, bưởi, và các cây có múi khác; ký chủ phụ bao gồm nguyệt quế, cần thăng, kim quýt.
II. Triệu chứng gây hại rầy chổng cánh hại cây chanh
Trên lá và chồi non:
- Lá non xoăn, nhỏ, biến dạng, hoặc cuộn lại do ấu trùng và thành trùng chích hút nhựa.
- Chồi non lụi, sần sùi, khô dần, ảnh hưởng đến sự phát triển của cây.
- Lá có vết muội đen do nấm bồ hóng phát triển trên chất thải (mật ngọt) của rầy.
Trên hoa và quả: Hoa non rụng, quả nhỏ, còi cọc, dị dạng, không đạt giá trị thương phẩm. Cành khô héo khi bị nhiễm nặng.
Trên cây: Cây còi cọc, phát triển chậm, năng suất giảm. Triệu chứng bệnh vàng lá gân xanh (Greening) do rầy truyền: lá vàng không đồng đều, gân lá xanh nổi bật, quả nhỏ, méo mó, vị đắng.
Mức độ gây hại: Tỷ lệ cây bị hại có thể đạt 30-80% ở các vườn không kiểm soát, đặc biệt khi bệnh Greening bùng phát.
III. Tác hại của rầy chổng cánh hại cây chanh
Thiệt hại trực tiếp:
- Chích hút nhựa làm lá xoăn, chồi lụi, hoa rụng, quả nhỏ, giảm năng suất 20-50%.
- Chất thải (mật ngọt) thu hút nấm bồ hóng, làm giảm khả năng quang hợp.
Thiệt hại gián tiếp:
- Là vectơ truyền vi khuẩn Candidatus Liberibacter asiaticus, gây bệnh vàng lá gân xanh (Greening), một trong những bệnh nguy hiểm nhất trên cây có múi.
- Cây nhiễm bệnh Greening cằn cỗi, quả không sử dụng được, và thường phải chặt bỏ.
Kinh tế: Ở các vùng trồng chanh chuyên canh (như Tiền Giang, Bến Tre, Vĩnh Long), rầy chổng cánh và bệnh Greening có thể gây thiệt hại 50-100% năng suất nếu không kiểm soát kịp thời.
IV. Biện pháp phòng trừ rầy chổng cánh trên cây chanh
1. Biện pháp canh tác
- Chọn giống sạch bệnh: Sử dụng cây giống chanh có nguồn gốc rõ ràng, được sản xuất trong nhà lưới, không nhiễm virus hoặc vi khuẩn. Xử lý cây giống bằng thuốc trừ sâu trước khi trồng.
- Vệ sinh đồng ruộng: Thu gom và tiêu hủy (đốt, chôn sâu) lá, cành, quả bị hại hoặc cây nhiễm bệnh Greening. Làm sạch cỏ dại và cây ký chủ phụ (nguyệt quế, cần thăng, kim quýt) quanh vườn.
- Tỉa cành và điều chỉnh lộc: Tỉa cành tạo tán thông thoáng, cắt bỏ cành già, cành bệnh, để hạn chế nơi trú ẩn của rầy. Bón phân cân đối, tránh bón thừa đạm, điều chỉnh lộc ra tập trung để dễ theo dõi và phun thuốc.
- Trồng xen canh: Trồng xen ổi xá lị nghệ (cách chanh 3×3 m, ổi trồng trước 6 tháng) để xua đuổi rầy. Tỷ lệ xen kẽ 1:1 (1 cây chanh, 1 cây ổi) giúp giảm mật độ rầy.
- Trồng cây chắn gió: Trồng cây chắn gió (keo dậu, tre) quanh vườn để hạn chế rầy phát tán qua gió.
- Khoảng cách trồng: Trồng thưa (3×3 m cho chanh), đảm bảo vườn thông thoáng, giảm độ ẩm.
2. Biện pháp sinh học
- Thiên địch:
- Bảo vệ và nhân nuôi thiên địch như kiến vàng (Oecophylla smaragdina), bọ rùa, nhện (Therdiosomatidae, Thimisidae), ong ký sinh (Eulopidae, Encyrtidae), và ruồi ăn mồi.
- Tránh phun thuốc hóa học phổ rộng để bảo vệ thiên địch.
- Chế phẩm sinh học:
- Phun Metarhizium anisopliae hoặc Beauveria bassiana (20-30 g/16 lít nước) 2 lần, cách nhau 3-5 ngày, để diệt rầy non và trưởng thành.
- Sử dụng tinh dầu neem (10-15 ml/lít nước) hoặc chế phẩm Vansi (theo hướng dẫn) để xua đuổi rầy.
- Bẫy dính: Đặt bẫy dính màu vàng (5-10 bẫy/500 m², 4 bẫy ở 4 góc và 1 ở giữa vườn) để theo dõi và bắt rầy trưởng thành. Thay bẫy khi đầy côn trùng hoặc sau 7-10 ngày.
3. Biện pháp thủ công
- Kiểm tra định kỳ: Thăm vườn 3-5 ngày/lần, đặc biệt khi cây ra lá non hoặc chồi non, để phát hiện sớm rầy. Kiểm tra mặt dưới lá và chồi non, nơi rầy tập trung.
- Loại bỏ cành lá bị hại: Cắt bỏ lá, chồi non bị rầy tấn công, cho vào bao nylon, tiêu hủy (đốt hoặc chôn sâu). Nếu phát hiện cây nhiễm bệnh Greening, nhổ bỏ và tiêu hủy ngay.
- Phun nước áp lực: Dùng vòi phun áp lực cao rửa mặt dưới lá non để loại bỏ trứng và ấu trùng rầy.
4. Biện pháp hóa học
- Thời điểm phun: Phun phòng khi cây ra lộc non (hạt gạo) hoặc khi bẫy vàng bắt được 5-10 con rầy/vườn. Phun trị khi phát hiện 5-10% lá non có rầy, tập trung vào mặt dưới lá và chồi non. Phun 2-3 lần/đợt, cách nhau 5-7 ngày, vào sáng sớm hoặc chiều mát.
- Thuốc hóa học:
- Pymetrozine (Chess 50WG, 10-15 g/16 lít nước).
- Imidacloprid (Confidor 100SL, 10 ml/16 lít nước).
- Thiamethoxam (Actara 25WG, 1 g/8 lít nước).
- Dinotefuran (Oshin 20WP, 10 g/16 lít nước).
- Dimethoate (0.03%, phun hoặc tưới gốc để diệt rầy di cư).
- Tưới thuốc lưu dẫn: Tưới Actara 25WG hoặc Admire O-Ted 200 OD quanh gốc (cào nhẹ đất cách gốc 10 cm, tưới thuốc, lấp đất lại) để diệt rầy trưởng thành di cư.
V. Lưu ý khi phòng trừ rầy chổng cánh hại cây chanh
- Phát hiện sớm: Theo dõi vườn thường xuyên, đặc biệt trong mùa mưa và khi cây ra lộc non, để phát hiện rầy và bệnh Greening sớm.
- Kiểm soát bệnh Greening: Nhổ bỏ và tiêu hủy cây nhiễm bệnh ngay lập tức để ngăn vi khuẩn lây lan.
- Hạn chế cây ký chủ phụ: Không trồng nguyệt quế, cần thăng, kim quýt gần vườn chanh, đặc biệt trong vườn ươm.
- Bảo vệ thiên địch: Hạn chế thuốc hóa học phổ rộng, ưu tiên chế phẩm sinh học và bẫy dính.
- Tiêu hủy đúng cách: Không vứt cành, lá bị rầy ra mương, kênh rạch, vì rầy có thể sống sót và lây lan.
- Ghi chép: Lưu lịch phun thuốc, loại thuốc, và kết quả để điều chỉnh biện pháp phù hợp.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Làm thế nào để nhận biết rầy chổng cánh trên cây chanh?
Rầy có thân nhỏ (2-3 mm), màu nâu xám, cánh chổng lên 30-45°. Lá non xoăn, chồi lụi, có muội đen. Cây nhiễm bệnh Greening có lá vàng không đều, gân xanh nổi bật, quả nhỏ, méo.
2. Rầy chổng cánh có truyền bệnh gì nguy hiểm không?
Có, rầy là vectơ truyền vi khuẩn Candidatus Liberibacter asiaticus, gây bệnh vàng lá gân xanh (Greening), làm cây cằn cỗi, quả đắng, và thường phải chặt bỏ.
3. Khi nào nên phun thuốc trừ rầy chổng cánh?
Phun phòng khi cây ra lộc non hoặc bẫy vàng bắt được rầy. Phun trị khi 5-10% lá non có rầy, tập trung vào sáng sớm hoặc chiều mát.
4. Có thể phòng trừ rầy chổng cánh mà không dùng thuốc hóa học không?
Có, sử dụng thiên địch (kiến vàng, bọ rùa, ong ký sinh), chế phẩm sinh học (Metarhizium, tinh dầu neem), bẫy dính vàng, và trồng xen ổi xá lị rất hiệu quả nếu áp dụng sớm.
Kết luận
Rầy chổng cánh hại cây chanh (Diaphorina citri) là loài côn trùng gây hại nghiêm trọng trên cây chanh, không chỉ do chích hút nhựa mà còn truyền bệnh vàng lá gân xanh (Greening), đe dọa năng suất và chất lượng vụ mùa. Việc nhận diện sớm triệu chứng (lá xoăn, chồi lụi, muội đen), hiểu đặc điểm sinh học, và áp dụng các biện pháp quản lý tổng hợp – từ chọn giống sạch, vệ sinh vườn, sử dụng thiên địch, chế phẩm sinh học, đến phun thuốc hóa học đúng thời điểm – sẽ giúp giảm thiểu thiệt hại. Người trồng cần theo dõi sát sao, đặc biệt trong mùa mưa và khi cây ra lộc non, để xử lý kịp thời. Với kỹ thuật phòng trừ khoa học và kiên trì, bạn có thể bảo vệ vườn chanh hiệu quả, đảm bảo năng suất cao và chất lượng tốt.
