Sâu xám hại bắp là một trong những loài côn trùng gây hại nghiêm trọng trên cây bắp (ngô), đặc biệt ở giai đoạn cây con và phát triển thân lá. Loài sâu này tấn công lá, thân, và bắp, làm giảm năng suất và chất lượng vụ mùa. Bài viết này N2 Agro cung cấp thông tin chi tiết về đặc điểm, tác hại và các biện pháp quản lý sâu xám trên bắp, giúp người trồng bảo vệ vụ mùa hiệu quả.
I. Đặc điểm của sâu xám hại bắp
1. Tên khoa học và phân loại
- Tên khoa học: Agrotis ipsilon (họ Noctuidae, bộ Lepidoptera). Một số loài liên quan như Agrotis segetum cũng gây hại tương tự.
- Tên thường gọi: Sâu xám, sâu khoang, sâu đất.
2. Đặc điểm sinh học
Thành trùng:
- Là loài bướm đêm, sải cánh 35-50 mm, cánh trước màu nâu xám với các đốm đen, cánh sau màu trắng xám.
- Hoạt động ban đêm, đẻ trứng thành ổ (100-500 trứng) trên mặt đất, dưới lá gần gốc cây, hoặc trên thân cây.
- Trứng hình cầu, màu trắng, chuyển xám trước khi nở, nở sau 3-5 ngày.
Sâu non:
- Mới nở dài 1-2 mm, màu trắng xám; khi trưởng thành dài 30-40 mm, màu xám xanh đến nâu đen, thân có lông thưa.
- Sâu non sống trong đất ban ngày, ban đêm bò lên ăn lá, thân, hoặc cắn đứt gốc cây con.
- Giai đoạn sâu non kéo dài 20-30 ngày, qua 5-6 tuổi.
Nhộng: Màu nâu đỏ, dài 15-20 mm, hóa nhộng trong đất (độ sâu 5-10 cm). Giai đoạn nhộng kéo dài 7-14 ngày.
Vòng đời: Hoàn thành trong 30-50 ngày, tùy nhiệt độ (nhanh hơn ở 25-30°C). Một năm có 3-5 thế hệ, gây hại quanh năm, mạnh nhất vào mùa khô (tháng 12-4) và đầu mùa mưa (tháng 5-6).
3. Điều kiện phát sinh
- Thời tiết: Nhiệt độ 20-30°C, độ ẩm cao, đặc biệt sau mưa lớn hoặc trong mùa mưa.
- Vườn bắp: Vườn đất tơi xốp, nhiều tàn dư thực vật, cỏ dại, hoặc không được cày xới kỹ trước khi gieo.
- Ký chủ: Bắp, lúa, khoai lang, đậu phộng, cải, cà chua, thuốc lá, và nhiều loại rau màu khác.
II. Triệu chứng gây hại
Trên cây con: Sâu cắn đứt gốc hoặc lá non, làm cây ngã đổ, chết hàng loạt. Lá non bị cắn nham nhở, chỉ còn lại gân lá.
Trên thân và lá: Lá bị đục lỗ, rách, hoặc ăn toàn bộ, làm giảm diện tích quang hợp. Thân cây bị cắn ở phần gần mặt đất, gây đổ ngã hoặc gãy.
Trên bắp: Sâu non đục vào bắp non, ăn hạt hoặc râu bắp, tạo lỗ và phân màu nâu đen. Bắp bị biến dạng, hạt lép, hoặc thối do nấm xâm nhập qua vết đục.
Mức độ gây hại: Tỷ lệ cây bị hại có thể đạt 20-50% ở giai đoạn cây con, đặc biệt trong điều kiện đất ẩm và mật độ sâu cao.
III. Tác hại của sâu xám
Thiệt hại trực tiếp:
- Làm chết cây con, giảm mật độ cây (10-30% hoặc hơn nếu không kiểm soát).
- Giảm năng suất 20-40% do lá bị phá hủy, bắp nhỏ, hạt lép.
- Chất lượng bắp kém, không đạt tiêu chuẩn thương mại.
Thiệt hại gián tiếp:
- Vết cắn tạo điều kiện cho nấm (Fusarium, Aspergillus) và vi khuẩn xâm nhập, gây thối thân, thối bắp.
- Tăng chi phí phòng trừ và tái gieo trồng.
Kinh tế: Ở các vùng trồng bắp chuyên canh (như Tây Nguyên, Đông Nam Bộ, Đồng bằng sông Cửu Long), sâu xám có thể gây thiệt hại hàng chục triệu đồng/ha nếu không kiểm soát kịp thời.
IV. Biện pháp phòng trừ sâu xám trên bắp
1. Biện pháp canh tác
- Chuẩn bị đất: Cày xới đất kỹ trước khi gieo (sâu 20-30 cm) để tiêu diệt nhộng và sâu non trong đất. Phơi đất 7-10 ngày để giảm mật độ sâu và nhộng.
- Vệ sinh đồng ruộng: Thu gom và tiêu hủy (đốt, chôn sâu) tàn dư cây trồng, cỏ dại sau thu hoạch. Làm sạch cỏ quanh ruộng để giảm nơi trú ẩn của sâu.
- Luân canh cây trồng: Luân canh với cây không phải ký chủ (lúa nước, đậu nành) để cắt đứt vòng đời của sâu.
- Gieo trồng đúng mật độ: Trồng với khoảng cách hợp lý (70×25 cm) để cây thông thoáng, giảm độ ẩm, hạn chế sâu phát triển. Gieo đồng loạt để dễ quản lý sâu.
2. Biện pháp sinh học
- Thiên địch: Bảo vệ thiên địch như ong ký sinh (Trichogramma spp.), bọ cánh cứng (Carabidae), chim ăn sâu. Thả ong ký sinh để tiêu diệt trứng sâu xám.
- Chế phẩm sinh học:
- Phun Bacillus thuringiensis (BT, 20-30 g/16 lít nước) 2-3 lần, cách nhau 5-7 ngày, để diệt sâu non.
- Sử dụng Beauveria bassiana hoặc Metarhizium anisopliae (20 g/16 lít nước) để kiểm soát sâu non và nhộng.
- Bẫy sinh học: Đặt bẫy pheromone (5-7 bẫy/ha) để bắt bướm đực, giảm khả năng sinh sản. Dùng bẫy ánh sáng vào ban đêm để thu hút và tiêu diệt bướm trưởng thành.
3. Biện pháp thủ công
- Kiểm tra định kỳ: Thăm ruộng 3-5 ngày/lần, đặc biệt giai đoạn cây con (7-30 ngày sau gieo), để phát hiện sớm dấu hiệu sâu cắn.
- Bắt sâu non:
- Vào ban đêm (20-22h), dùng đèn pin tìm và bắt sâu non quanh gốc cây.
- Đặt mồi nhử (cám gạo, lá cây) gần gốc để thu hút sâu, sau đó tiêu diệt.
- Bảo vệ cây con:
- Dùng lưới hoặc túi nilon che gốc cây con trong 15-20 ngày đầu để ngăn sâu cắn.
- Rắc tro bếp hoặc vôi bột quanh gốc để xua đuổi sâu.
4. Biện pháp hóa học
- Thời điểm phun: Phun khi phát hiện 5-10% cây bị cắn phá hoặc khi sâu non xuất hiện rộ (tuổi 1-3). Phun vào chiều tối (17-19h) khi sâu bò lên cây ăn. Phun 2 lần/đợt, cách nhau 5-7 ngày.
- Thuốc hóa học: Cypermethrin (Sherzol 205EC, 20 ml/8 lít nước). Emamectin benzoate (Actimax 50WG, 100 g/200 lít nước). Chlorpyrifos (Regent 800WG, 10-15 g/16 lít nước). Abamectin (Monster 40EC, 10-15 ml/16 lít nước).
- Lưu ý: Luân phiên hoạt chất để tránh sâu kháng thuốc. Tuân thủ thời gian cách ly (7-14 ngày trước thu hoạch). Phun kỹ quanh gốc và mặt dưới lá, nơi sâu tập trung. Hạn chế phun khi cây ra hoa để bảo vệ côn trùng thụ phấn.
V. Lưu ý khi phòng trừ
- Phát hiện sớm: Quan sát cây con và đất quanh gốc thường xuyên, đặc biệt sau mưa, để phát hiện sâu non.
- Kết hợp biện pháp: Áp dụng đồng thời canh tác, sinh học, thủ công và hóa học để đạt hiệu quả bền vững.
- Phun thuốc đúng thời điểm: Phun vào chiều tối khi sâu non hoạt động mạnh để tăng hiệu quả.
- Tiêu hủy đúng cách: Không vứt tàn dư cây bị sâu ra mương, kênh rạch, vì nhộng có thể sống sót và lây lan.
- Ghi chép: Lưu lịch phun thuốc, biện pháp áp dụng, và kết quả để điều chỉnh kỹ thuật phù hợp.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Làm thế nào để nhận biết sâu xám trên bắp?
Cây con bị cắn đứt gốc, lá non bị ăn nham nhở, thân cây gãy đổ. Ban đêm thấy sâu non màu xám xanh quanh gốc hoặc phân sâu trên đất.
2. Sâu xám có gây bệnh cho bắp không?
Vết cắn của sâu tạo điều kiện cho nấm (Fusarium, Aspergillus) và vi khuẩn xâm nhập, gây thối thân, thối bắp.
3. Khi nào nên phun thuốc trừ sâu xám?
Phun khi 5-10% cây có dấu hiệu bị cắn phá, hoặc khi sâu non tuổi 1-3 xuất hiện, vào chiều tối (17-19h).
4. Có thể phòng trừ sâu xám mà không dùng thuốc hóa học không?
Có, sử dụng biện pháp sinh học (Bacillus thuringiensis, thiên địch), thủ công (bắt sâu, bẫy ánh sáng), và canh tác (cày xới, vệ sinh ruộng) rất hiệu quả nếu áp dụng sớm.
Kết luận
Sâu xám (Agrotis ipsilon) là mối đe dọa lớn đối với cây bắp, đặc biệt ở giai đoạn cây con và phát triển thân lá. Việc nhận diện sớm triệu chứng (cây bị cắn đứt, lá rách, bắp lép), hiểu đặc điểm sinh học, và áp dụng các biện pháp quản lý tổng hợp – từ cày xới đất, vệ sinh ruộng, sử dụng thiên địch, chế phẩm sinh học, đến phun thuốc hóa học đúng thời điểm – sẽ giúp giảm thiểu thiệt hại. Người trồng cần theo dõi sát sao, đặc biệt trong mùa khô và đầu mùa mưa, để xử lý kịp thời. Với kỹ thuật phòng trừ khoa học và kiên trì, bạn có thể bảo vệ vụ bắp hiệu quả, đảm bảo năng suất cao và chất lượng tốt.
