Sâu xám trên Dưa leo

Sâu xám (hay còn gọi là sâu đất) là côn trùng gây hại phổ biến trên dưa leo, gây thiệt hại nghiêm trọng đến năng suất và chất lượng quả. Sâu làm cây con bị cắn đứt gốc, lá non bị ăn, quả méo mó, dẫn đến giảm sản lượng đáng kể, thậm chí mất trắng nếu không kiểm soát kịp thời. Bài viết này N2 Agro cung cấp thông tin chi tiết về nguyên nhân, triệu chứng, và các biện pháp phòng trừ hiệu quả để giúp nông dân bảo vệ vườn dưa leo.

I. Tổng quan về sâu xám trên cây dưa leo

1. Tác nhân gây hại

Sâu xám gây hại trên dưa leo bởi các tác nhân chính sau:

• Côn trùng:
  • Agrotis ipsilon (sâu xám): Gây hại ở giai đoạn sâu non, cắn đứt gốc cây con, ăn lá non, hoặc đục quả non, làm cây chết hàng loạt.
  • Phyllotreta striolata (bọ cánh cứng): Tấn công lá, làm lá thủng lỗ, cây yếu, tạo điều kiện cho sâu xám phát triển.
  • Côn trùng phụ: Rầy mềm (Aphis gossypii), bọ trĩ (Thrips spp.), làm lá xoăn, cây suy yếu, dễ bị sâu xám tấn công.
• Nấm:
  • Rhizoctonia solani: Gây thối gốc, rễ, làm cây yếu, dễ bị sâu xám cắn đứt gốc.
  • Fusarium oxysporum: Gây héo rũ, thường xuất hiện ở vườn nhiễm sâu nặng, đặc biệt trong đất ẩm.
• Vi khuẩn:
  • Erwinia carotovora: Gây thối nhũn quả, đặc biệt ở quả bị sâu đục, phổ biến trong mùa mưa.
• Yếu tố khác:
  • Đất thiếu kali, bón thừa đạm (ure >40 kg/ha), làm cây ra nhiều lá non, thu hút sâu đẻ trứng.
  • Tàn dư cây trồng, cỏ dại không vệ sinh, tạo nơi trú ẩn cho sâu non và nhộng, đặc biệt ở đất trồng liên tục.

2. Điều kiện phát sinh

• Thời tiết:
  • Nhiệt độ 20-28°C, độ ẩm >80%, đặc biệt trong mùa mưa (tháng 5-10) ở Việt Nam, tạo điều kiện cho sâu sinh sản nhanh.
  • Thời tiết ẩm ướt rút ngắn vòng đời sâu từ 30 xuống 20 ngày, làm mật độ sâu tăng cao trong vụ hè-thu.
• Vườn dưa leo:
  • Vườn rậm rạp, thiếu thông thoáng, đất ẩm kéo dài, tạo nơi trú ẩn cho sâu non và sâu trưởng thành.
  • Đất chua (pH <5.5), thiếu kali, hoặc bón thừa đạm, làm cây yếu, dễ bị sâu tấn công.
  • Trồng liên tục trên đất nhiễm sâu, không vệ sinh tàn dư, làm nhộng tồn tại trong đất qua nhiều tháng.
• Lây lan:
  • Qua sâu trưởng thành bay giữa các vườn, đẻ trứng trên lá non hoặc gốc cây.
  • Qua dụng cụ làm vườn (xẻng, kéo), nước tưới, hoặc tàn dư cây nhiễm sâu.
  • Qua cây ký chủ khác (cà chua, cải, bí) trồng xen hoặc gần vườn dưa leo, đặc biệt ở Long An, Tiền Giang.

3. Triệu chứng nhận biết

• Trên cây:
  • Cây con (10-20 ngày sau trồng) bị cắn đứt gốc vào ban đêm, ngã đổ, chết hàng loạt.
  • Lá non có lỗ thủng lớn, mép lá bị gặm nham nhở, đôi khi chỉ còn gân lá.
  • Ngọn cây chùn, lá non teo tóp, cây còi cọc, ngừng sinh trưởng nếu bị tấn công nặng.
• Trên quả:
  • Quả non có lỗ đục, méo mó, thối nhũn (do vi khuẩn Erwinia xâm nhập), dễ rụng sớm.
  • Quả già có vết cắn nông, sần sùi, mất giá trị thương phẩm, đặc biệt ở vườn không kiểm soát sâu.
• Trên đất:
  • Quan sát đất gần gốc cây vào ban đêm, thấy sâu non (màu xám, dài 2-4 cm) di chuyển hoặc cuộn tròn.
  • Nhộng sâu (màu nâu, dài 1-2 cm) có thể tìm thấy trong đất ẩm, gần tàn dư cây.
• Giai đoạn nặng:
  • Cây chết hàng loạt, đặc biệt ở giai đoạn cây con hoặc ra hoa (20-40 ngày sau trồng).
  • Năng suất giảm 30-60%, như ghi nhận ở Long An (2023), nơi 60% vườn dưa leo bị sâu xám phá hoại nặng.
• Lưu ý: Triệu chứng dễ nhầm với thiếu nước (cây héo) hoặc bệnh thối gốc (do nấm Rhizoctonia). Cần kiểm tra gốc cây và đất ban đêm để xác định sâu xám.

4. Tác hại

• Trực tiếp:
  • Giảm 30-60% năng suất, thậm chí mất trắng nếu sâu tấn công cây con hoặc giai đoạn ra hoa.
  • Quả méo mó, thối, mất giá trị thương phẩm, không đáp ứng tiêu chuẩn thị trường.
• Gián tiếp:
  • Vết cắn của sâu tạo điều kiện cho nấm (Rhizoctonia, Fusarium) và vi khuẩn (Erwinia) xâm nhập, gây thối gốc, héo rũ, hoặc thối quả.
  • Tăng chi phí xử lý thuốc, tái canh tác, và thời gian chăm sóc, ảnh hưởng vụ mùa tiếp theo.
  • Lây lan nhanh qua sâu trưởng thành, gây hại cả vườn hoặc cây lân cận (cà chua, bí, cải).
• Kinh tế:
  • Ở các vùng trồng dưa leo chuyên canh (Long An, Tiền Giang), sâu xám gây thiệt hại hàng tỷ đồng mỗi vụ.
  • Một vụ nhiễm nặng ở Tiền Giang (2023) ghi nhận năng suất giảm từ 20 tấn/ha xuống 8 tấn/ha, làm nông dân mất 50% thu nhập.

II. Biện pháp phòng trừ sâu xám trên cây dưa leo

1. Biện pháp canh tác

• Chọn giống:
  • Sử dụng giống dưa leo kháng sâu như Murano, Diamant, hoặc giống địa phương chọn lọc.
  • Xử lý hạt giống bằng thuốc trừ nấm (Mancozeb 2 g/kg hạt) hoặc ngâm nước ấm 50°C trong 2 giờ để diệt trứng sâu.
• Vệ sinh đồng ruộng:
  • Thu gom, tiêu hủy (đốt hoặc chôn sâu với vôi bột 1 kg/m²) tàn dư cây vụ trước, cỏ dại, và đất nhiễm sâu để loại bỏ nhộng.
  • Cày xới, phơi ải đất 2-3 tuần trước khi trồng để tiêu diệt nhộng và sâu non trong đất.
  • Tránh trồng xen hoặc gần cây ký chủ như cà chua, bí, cải, vì chúng dễ lây lan sâu.
• Luân canh:
  • Luân canh với lúa, ngô, hoặc đậu phộng để cắt đứt vòng đời sâu, hiệu quả ở Long An, Đồng Nai.
• Bón phân cân đối:
  • Sử dụng NPK 16-16-8 (150 kg/ha), hạn chế ure (<40 kg/ha) để tránh cây ra nhiều lá non, thu hút sâu.
  • Bón kali (80 kg/ha) để tăng sức đề kháng cho cây.

2. Biện pháp sinh học

• Thiên địch:
  • Bảo vệ thiên địch như ong ký sinh (Trichogramma spp.), bọ rùa (Coccinella septempunctata), chuyên ăn trứng và sâu non.
  • Thả ong Trichogramma (100.000 con/0.4 ha, 3-4 lần, cách nhau 7-10 ngày) để tiêu diệt trứng sâu, đạt hiệu quả 60-70%.
• Chế phẩm sinh học:
  • Sử dụng chế phẩm chứa Bacillus thuringiensis (250 ml/400 lít nước, phun 7-10 ngày/lần): Diệt sâu non, giảm 70% mật độ sâu sau 2 lần phun.
  • Sử dụng chế phẩm chứa Beauveria bassiana (200 g/200 lít nước, phun 10-14 ngày/lần): Ký sinh sâu non, phù hợp cho vùng Đồng Nai.
  • Sử dụng phân hữu cơ vi sinh chứa Trichoderma spp. (200-300 g/200 lít nước, tưới gốc): Ức chế nấm Rhizoctonia, cải tạo đất.
  • Sử dụng sản phẩm chứa chitosan (250 ml/200 lít nước, phun 5-7 ngày/lần): Tăng sức đề kháng, hạn chế sâu tấn công.
• Phân hữu cơ vi sinh:
  • Bón 5-8 tấn/ha phân chuồng hoai mục kết hợp vi sinh Trichoderma spp. để cải thiện đất, giảm nấm bệnh và tăng sức khỏe cây.

3. Biện pháp thủ công

• Kiểm tra định kỳ:
  • Thăm vườn 3-5 ngày/lần, đặc biệt ban đêm (20-40 ngày sau trồng), để phát hiện sâu non hoặc vết cắn trên gốc cây.
  • Quan sát đất gần gốc và lá non, nơi sâu thường ẩn nấp và gây hại.
• Loại bỏ sâu:
  • Đào đất quanh gốc (sâu 5-10 cm) để bắt sâu non, nhộng, tiêu hủy (ngâm cồn hoặc đốt) để ngăn lây lan.
  • Cắt bỏ lá, quả nhiễm nặng, cho vào bao nylon, tiêu hủy với vôi bột.
• Bẫy côn trùng:
  • Đặt bẫy đèn (3-5 bẫy/500 m²) vào ban đêm để bắt sâu trưởng thành, giảm mật độ đẻ trứng.
  • Sử dụng bẫy dính vàng (5-10 bẫy/500 m²) để bắt côn trùng phụ như bọ trĩ, rầy mềm.
• Cắt tỉa:
  • Tỉa lá gốc, nhánh yếu để vườn thông thoáng, giảm nơi trú ẩn của sâu và cải thiện quang hợp.

4. Biện pháp hóa học

• Thời điểm phun:
  • Phòng ngừa: Phun khi cây ra 2-4 lá thật hoặc đầu mùa mưa (tháng 5-6), định kỳ 10-15 ngày/lần để ngăn sâu tấn công.
  • Trị sâu: Khi phát hiện 5-10% cây có vết cắn, phun 2-3 lần, cách nhau 5-7 ngày, vào chiều mát.
• Hoạt chất:
  • Sử dụng sản phẩm chứa chlorpyrifos (0.2%, 200 ml/200 lít nước): Diệt sâu non và trưởng thành, hiệu quả trong 5-7 ngày.
  • Sử dụng sản phẩm chứa cypermethrin (0.1%, 150 ml/200 lít nước): Kiểm soát sâu và côn trùng chích hút.
  • Sử dụng sản phẩm chứa spinosad (0.1%, 100 ml/200 lít nước): Ít độc với thiên địch, phù hợp cho dưa leo xuất khẩu.
• Lưu ý:
  • Luân phiên hoạt chất (chlorpyrifos tuần 1, cypermethrin tuần 3) để tránh sâu kháng thuốc.
  • Phun ướt đều gốc cây và lá non, nơi sâu tập trung gây hại.
  • Tuân thủ thời gian cách ly 7-14 ngày trước thu hoạch để đảm bảo an toàn thực phẩm.
  • Hạn chế lạm dụng thuốc hóa học để bảo vệ thiên địch và môi trường.

III. Lưu ý khi phòng trừ

• Phát hiện sớm: Quan sát vườn ban đêm, đặc biệt trong 20-40 ngày sau trồng, để xử lý ngay khi thấy vết cắn trên gốc hoặc lá non.
• Ưu tiên biện pháp sinh học: Sử dụng chế phẩm chứa Bacillus thuringiensis, Beauveria bassiana, hoặc bẫy đèn để giảm phụ thuộc thuốc hóa học.
• Kiểm soát côn trùng phụ: Diệt bọ trĩ, rầy mềm từ đầu vụ để cắt đứt đường lây lan sâu qua gió hoặc dụng cụ.
• Vệ sinh dụng cụ: Khử trùng xẻng, kéo bằng cồn 70% sau mỗi lần sử dụng để tránh lây lan trứng hoặc sâu non.
• Ghi chép: Lưu lại lịch phun thuốc, loại chế phẩm, và kết quả để điều chỉnh biện pháp phù hợp.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Làm thế nào để nhận biết sâu xám trên dưa leo?

Kiểm tra gốc cây con bị cắn đứt, lá có lỗ đục. Quan sát đất ban đêm để thấy sâu non xám dài 2-4 cm.

Sâu xám có lây lan không?

Có, qua đất, tàn dư cây, hoặc sâu trưởng thành bay. Vệ sinh vườn và luân canh giúp hạn chế lây lan.

Có thể diệt sâu xám mà không dùng thuốc hóa học không?

Có, dùng chế phẩm chứa Bacillus thuringiensis, bẫy đèn, và ong Trichogramma. Luân canh với lúa cũng hiệu quả.

Xem thêm: CHỐNG LẠI SÂU XÁM TRÊN DƯA LEO

Kết luận

Sâu xám trên cây dưa leo, do Agrotis ipsilon và côn trùng phụ như bọ trĩ, rầy mềm, là mối đe dọa lớn ở các vùng trồng chuyên canh như Long An, Tiền Giang. Kết hợp biện pháp canh tác (vệ sinh vườn, luân canh, chọn giống kháng), sinh học (chế phẩm chứa Bacillus thuringiensis, Beauveria bassiana, ong Trichogramma), thủ công (bẫy đèn, bắt sâu), và hóa học (sản phẩm chứa chlorpyrifos, spinosad) giúp kiểm soát hiệu quả. Phát hiện sớm, ưu tiên sinh học, và vệ sinh vườn là chìa khóa để giảm thiệt hại. Với kỹ thuật khoa học, nông dân có thể bảo vệ vườn dưa leo, đảm bảo năng suất và chất lượng quả, duy trì canh tác bền vững.

Xem thêm tại Website N2 Agro